Racht ar bith ar Bhalor an mhí seo.

I gcúlsráideanna cúnga chathracha na Sé Chontae, tá cónaí ar dhaoine a bhfuil cuimhne acu ar an dóigh ar buaileadh a gcomharsa go dona agus gan é ach ag teacht chun an bhaile ón phub, ar an dóigh ar cuireadh a gcuid daoine muinteartha amach as a gcuid tithe, ar an dóigh a mharaigh "an taobh eile" a gcairde - mothúcháin chomh láidir, chomh daonna sin nach bhfuil seans da laghad ag an chóras d'Hondt iad a leigheas.

Bíonn an méid sin bróin ort nach mbíonn spás ar bith ionat d'fhearg ná do mhothúchán ar bith eile.

B'ait an mothúchán é seo agus bhí sé as an ghnách freisin: bhraith mé thar lear agus sa bhaile ag an am céanna.

De réir an *New York Times*: "D'fhéadfadh an Irish Hunger Memorial atá á oscailt inniu ar Abhainn an Hudson in aice le rinn theas Manhattan a bheith ar comhchéim leis an Vietnam War Memorial i Washington, saothar poiblí ealaíne atá in aghaidh coinbhinsin, a mhúsclaíonn mothúcháin dhoimhne i ndaoine, a théann i bhfeidhm ar lucht féachana de gach cineál agus a mhéadaíonn ar thuiscint daoine ar céard go díreach ba cheart a bheith i gcuimhneachán poiblí.

Bhí na mothúcháin ní ba láidre ná ba cheart dóibh a bheith.

Sa dóigh sin, bhí sé indéanta mothúcháin a thaispeáint, rud nach dtiocfaí a dhéanamh dá mbeadh daoine fásta i gceist.

Tagann an mothúchán sin as a taithí féin, is dócha.

Thug an próiseas cruthaitheach bealach do John le cur síos a dhéanamh ar na mothúcháin agus ar na smaointe a bhí aige.

Praghas: €25 (clúdach crua)* Gluais • Glossary beathaisnéis údaraitheauthorized biography a dialanna pearsantapersonal diaries páipéir phríobháideachaprivate papers go dtí gur insealbhaíodh í ina hUachtaránuntil she was installed as President bailithe le chéilegathered together bhriseadh lárthéarmamid-term break ghuigh Patrick oíche mhaith ar gach duinePatrick bade everyone goodnight as go brách leisoff he went ina sámhchodladhsound asleep clagarnachclatter liúigh Patrick féinPatrick himself yelled den chosán bristeof the broken pavement foscadhshelter tolgcouch phléasc gloine fhuinneoga an doraisthe glass of the windows in the door exploded rinne lámhachánshe crawled dallógablinds leathorlachhalf an inch grúpa confachan angry group idirboth ag béiceachshouting casúrhammer tairnínails cláir adhmaidwooden boards gráscardisorderly mob bosca na bhfiúsannathe fuse box lúth na ngéagthe power in her limbs marbhintinneach le heaglamentally paralysed with fear crógachtbravery cinnireachtleadership fuaraigeantacool-headed ag síneadh na sreinge thart an coirnéalextending the chord around the corner ag stiúradh cúrsaí cosantadirecting defence matters as a támhnéal faitísfrom her trance of fear ag breith ar dhá chamángetting hold of two hurleys shín amach a cosshe extended her leg Baineadh tuisle as an bheirt acuBoth of them tripped a fhad a mhair an t-ionsaías long as the attack lasted i mbaol a mbáisin danger of being killed scanraithe as a mbeathascared to death trost na mbrógthe tramp of the shoes carr coimhthíoch bána strange white car go tráthrialtaregularly nach ndéanfadh Paddy iarracht teacht abhailethat Paddy wouldn't try to come home róchontúirteachtoo dangerous í ar a díchealldoing her best ag iarraidh an tocht a cheilttrying to hide the emotion leis an mhinicíocht raidió sinwith that radio frequency barúilidea gluaiseachtaímovements i bhfianaisein light of nach bhfuil an dara rogha aici ach a admháilthat she has no choice but to admit drogallreluctance an t-aon chosaintthe only protection

Tagann tocht goil ar Finucane nuair a chuimhníonn sé ar ghrianghraf de chara dá chuid, an Leifteanant Ray Murphy, ag siúl isteach sa smionagar agus sa toit, tar éis don chéad túr titim.

(tocht air).

Bhí mé ag léamh ailt ansin an lá eile fá na mothúcháin agus tú ag foghlaim teanga.

Is píosa é atá lán drochthuair agus mothúchán.

ach is léir ó thaobh mothúchán de go bhfuil tuiscint ag an údar nár cheart a bheith, de réir De Valera, ag bean óg san am sin.

D'úsáid ealaíontóirí mar Jackson Pollock an phéintéireacht mar uirlis chun a dtocht a ligean faoi chúrsaí an tsaoil; bhí siad beag beann ar ord ná ar eagar - níor theastaigh uathu ach an rud a bhí istigh ina gcroí a nochtadh.

AÓF: Dhá n-iarrfainn ort aon chúis amháin a lua a mhíníonn cén fáth go dtaitníonn amhráin leat, céard a déarfá? CÓCC: Feidhmíonn amhráin mar fheithiclí ina bhfuil tú in ann do chuid mothúchán a nochtadh go príobháideach ar shlí amháin agus go poiblí ar shlí eile, agus maolaíonn sin an phian.

An mbíonn an ceol i gcónaí mar sin daoibh, mar thaithí a mhúsclaíonn mothúcháin? An gcabhraíonn an ceol libh caoineadh riamh? LK: Mhothaigh mise i gcónaí go n-ardaíonn sé mé ag ócáid bhrónach.

Ní shílfeadh sé ar feadh bomaite go bhfuil rud ar bith ait faoin dóigh nach dtaispeánann sé féin agus daoine ardnósacha eile ó dheisceart Shasana mothúcháin ar bith ar bhás daoine eile.

* Gluais • Glossary dul i dtaithí arget used to seanmóirsermon léachtaíreadings gnáthchomhráordinary conversation chomh tuirseach is a bhínnhow tired I used to be luasspeed sruth caintea stream of words foighneachpatient botúinmistakes séiplíneachchaplain bosca faoistineconfession box ag éisteachthearing confessions eascainíswearing iarrachtattempt leithreastoilet sna Flaithisin Heaven seálshawl sa Nigéirin Nigeria deoisediocese gáneed ualachburden misneachhope leictreachaselectricity cuisneoirífridges cadhnrabattery a bheadh le luchtúwhich would have to be charged gineadóirgenerator go han-spárálachvery sparingly scannán an-mholtaa highly-praised film deontasgrant bolgánbulb mionrud éiginsome small thing le caoi a chur airto repair it m'airdmy attention draíochtmagic a d'ardaíodh mo chroíwhich used to lift my heart a chuaigh i bhfeidhm go mór ormthat really made an impression on me spioradáltachtspirituality achrannquarrelling aighnisdisputes tuairimí láidrestrong opinions pearsantachtaí láidrestrong personalities in árach a chéileat loggerheads Ghoill naimhdeas mar sin go mór ormthat sort of hostility really upset me chruthódh séit would prove turas na croisethe stations of the cross an CarghasLent aisteachstrange gníomh creidimhan act of faith ráiteasstatement briathar Déthe word of God béimemphasis trí chéilein general gannscarce comaoineachcommunion fireann nó baineannmale and female an-ghar don nádúrvery close to nature do bhaol a mbáiteto the danger of being drowned scór ógánachtwenty young men a bádhwho were drowned truamhéalachheart-breaking strompthastiff ina baclainnon her arm mothúcháinemotions ar tír móron the mainland ag cur láimhe ina mbás féincommitting suicide d'aireofáyou would feel bádrowning sciobadh na farraigethe sea's snatching sólássolace i gcréin the soil i ngaineamh na cillein the sand of the grave faraoralas uaigneas imeachtathe loneliness of departure cé is moite de na laethanta saoireapart from the holidays a fhilleann go lánaimsearthawho return on a full-time basis de cheal postanna feiliúnachadue to a lack of suitable jobs ábhair acadúlaacademic subjects

AÓF: Cén chaoi a n-aithníonn tú mothúcháin bhréagacha ó fhíormhothúcháin? ÁNíD: Má tá amhránaí sách cleachtach, is féidir mothúcháin bhréagacha a chur i leith go paiteanta.

Gluais • Glossary slatairea slip ar dhath na mealahoney-coloured lasairflame tochtdeep emotion ó shaol na mbeofrom the world of the living deorantachtaloofness colgrage caidéisinquisitiveness ar a buaicat its highest point go lomghéagachwith bare limbs reoitefrozen leáitemelted carnthaheaped gágacracks saothar na seanbhaiclethe work of the old crowd cleiteánpainter's brush cuideachtúilsociable leafa gáirefaint smile brí fhiáin na beathathe wild meaning of life amhrasachsuspicious ag bá na dtuamaídrowning the tombs go híoróntaironically go neamhshaoltaethereally í a fháscadhto squeeze her tathagsubstance go duasmántagloomily ní háil léi iad a dhíolshe doesn't want to sell them an dúluachairmidwinter cor tolgachstrong turning movement Fastaím!Nonsense! an chreachthe booty bruth féasóigea fluff of beard sméid sí isteach éshe beckoned him in súimínsip coscairtthaw i ngátarin distress ar foluainfluttering i mbreo samhratain a summer-like glow ciumhaisedge ina sheilbhin his possession agus shín uaidh a lámh á lorgand he extended his hand looking for it rian a choshis footprints

An bhfuil brioscaí ar bith eile agat? MÁNAS: Ó, tá tocht orm.

Gabh i leith!Come here! i bhfolach sna sceachahidden in the bushes ag insint na fírinnetelling the truth nach gcorróidh duitwhich won't move for you préacháincrows ag géarúintensifying tochtemoti

AÓF: Céard iad na tréithe is tábhachtaí duitse sa stíl amhránaíochta ar a dtugann daoine “sean-nós”? An bhfuil tréithe ar leith ag baint léi? MÓS: A bheith ábalta an scéal a bhaineann leis an amhrán agus tocht an scéil a chur isteach i gcroíthe na n-éisteoirí mar a cuireadh im' chroíse iad.

AÓF: Ar chas tú mórán i nGaeilge agus tú thar lear? Cén chaoi ar thaitin sin leis na héisteoirí a bhí agat? MÓS: Is dócha gurb é tocht agus fonn an amhráin na rudaí tábhachtacha.

Gabh i leith!Come here! i bhfolach sna sceachahidden in the bushes ag insint na fírinnetelling the truth nach gcorróidh duitwhich won't move for you préacháincrows ag géarúintensifying tochtemoti

“Bhraith mé i gcónaí gur seo an rud a bhí fágtha ag m’athair agam, gur mise eisean,” a deir sé agus tocht air.

(Seamus Heaney) Bhraith mé go leor mothúchán agus mé ag éisteacht leis an raidió le linn don Ghinearál John de Chastelain bheith ag tabhairt le fios go raibh gunnaí an IRA curtha ó mhaith.

Thosaigh mé a sheinnt go mall, ag déanamh iarrachta gach mothúchán a rá tríd an gceol.

Chuaigh an comhfhreagraí sin de chuid RTÉ, Jim Fahy, i bhfeidhm go láidir ar mhothúcháin na ndaoine a bhí fágtha ina ndiaidh nuair a d’fhiafraigh sé tráth cén uair a stopfadh an eisimirce as iarthar na hÉireann.

Thosaigh mé a sheinnt go mall, ag déanamh iarrachta gach mothúchán a rá tríd an gceol.

Níl éacht ar bith eile a chothaíonn an oiread sin mothúchán leis an stailc ocrais.

Tá a ghuth binn anocht ach tá iomarca “chorus” ar an ngiotár, an iomarca canadh déanta aige sna háiteanna seo, an iomarca mothúchán sna hamhráin seo le bheith canta go leamh os comhair seisir nach bhfuil spéis dá laghad acu in aon ní seachas an burgar ina mbéal agus an bheoir ina lámh.

Tuigeann sé gur gá dó ardú suntasach a dhéanamh ar an mothúchán-mhéadar.

” Tá go leor amhrán comhaimseartha ar an dlúthdhiosca seo, cinn le Richard Thompson agus Gerry O'Beirne ina measc, agus fiafraím di an léiríonn sé sin go measann sí go bhfuil na hamhráin thraidisiúnta rótheoranta, ó thaobh ábhair agus mothúchán de.

Póilín an ghluaisrothair a bhí ann, d’aithin mé a ghlór, cé gur le tocht bróin a labhair sé anois.

Gan amhras, is tionscadal suimiúil é seo, tionscadal a osclaíonn amach romhainn féidearthachtaí iontacha maidir leis an teicneolaíocht dhigiteach agus an ealaín, ach is é an cheist mhór a ardaíonn sé ná an ealaín é seo nó cluiche intleachtúil de chineál éigin? Cé gurb iontach an rud é go bhfuil muid anois ábalta ealaín a bheith againn atá cruthaithe go speisialta le fóirstean do shaol pearsanta duine aonair agus don ghiúmar ar leith atá air ag an am, an gcuidíonn an cineál seo ealaíne linn tuiscint níos fearr a fháil ar an saol sin nó athrú chun feabhais a dhéanamh air? Cad é faoin ealaín a chuireann dúshlán romhainn agus a spreagann mothúcháin úra ionainn nó a chuireann ar bhealach suntasach leis an léargas atá againn ar an saol atá thart timpeall orainn? Is as Doire ó dhúchas í Ciara Nic Gabhann ach tá sí ina cónaí i mBaile Átha Cliath anois, áit a bhfuil sí ag obair mar mhúinteoir ealaíne.

Is féidir le haghaidh duine an oiread sin rudaí a rá linn – mothúchán nó scéal a léiriú láithreach.

Sa naoi lá dhéag a chaith mé ansin, léiríodh cineáltas gan choinne dom ar a laghad deich n-uaire gach lá agus téann sé dian orm an réimse mothúchán a bhraith mé a mhíniú.

“I *Whanau *(1974) agus *Pounamu Pounamu*, d’inis mé scéalta a bhí fíor ó thaobh nádúr na ndaoine – *aroha* (grá, fialmhaitheas), cairdeas agus na mothúcháin a bhaineann leo.

Tá sé deacair orm labhairt óir tá mo scornach lán le mothúcháin mar a bheadh pota lán le huisce ag fiuchadh.

Bím ag iarraidh seasamh siar agus scéal nó mothúcháin an amhráin a ligean amach.

Tagann tocht ort agus tú i do sheasamh i lár na heaglaise, foirgneamh a bhí mar fhinné ar an lá millteanach sin, ag meabhrú ar an chuma a bhí ar an bhaile sular leagadh é agus an saol a bhí ag daoine sular tháinig an t-ollscrios.

Téann goin na mothúchán i gcion ar an léitheoir.

Páiste a d’fhoghlaim conas a chuid mothúchán a cheilt.

D'airíos mothúchán éigin géar agus mé ag éisteacht le casadh faoi leith de.

Bhí fear darb ainm Mícheál Ó Seighin á chasadh i seomra lom, íseal, plódaithe, agus bhí gach éinne faoi gheasa beagnach ag an gceol agus ag an mothúchán a bhí á léiriú sa chasadh sin den amhrán.

Spreagtar mé chun amhrán a fhoghlaim ó bheith ag éisteacht leis an mothú, leis an mbrí, agus leis an gceangal atá idir scéal agus ceol an amhráin.

Cén fáth ar shocraigh tú go gcuirfeá tionlacan leo? Cad as ar tháinig an cóiriú seo? LMacM: Agus mé ag éisteacht le hamhrán, músclaíonn sé mothúchán faoi leith ionam ach tuigim nach mbíonn an tionchar céanna aige ar gach duine.

AÓF: Cén t-amhrán is fearr leat féin ar an albam? LMacM: "Johnny Seoighe", mar ceapaim gur léirigh Mícheál Ó Briain, an ceoltóir a sheinn liom, na mothúcháin cheannann chéanna a theastaigh uaim féin a chur in iúl.

Bhí tuiscint aige ar na mothúcháin a bhí sna hamhráin go mór mór, agus d'amharc sé ar na daoine a bhí luaite sna hamhráin mar dhaoine a bhí beo agus a d'inis scéalta fríd amhráin.

É ag cinntiú freisin go bhfuil na buillí beacht, go bhfuil an fhuaim i gceart, go bhfuil an luas, an luascadh agus an mothúchán cuí – óir is eisean atá ag cinntiú go bhfuil gach rud socair tríd an amhrán ar fad.

Tá deora i mo shúile agus mé ag éisteacht le leochaileacht na mothúchán in “The Other Woman”agus “I’ll Look Around” agus “In my Prime”*.

Bhí mise róghar don chlár – theastódh uaimse go gclúdófaí gach bomaite; gach *nuance*, gach scéal, gach mothúchán, gach eachtra.

Feiceann tú é agus é ag fulaingt,” a deir sí agus tocht ina glór, “agus ansin, feiceann tú é agus a chorp bocht ar tí a bheith curtha sa talamh.

Ba é ab’ údar le tocht na máthar, mhínigh sí dom, nach raibh a hathair féin, athair críonna an chailín óig, beo len é seo a fheiceáil.

Tá bosca mór uirlisí ann, líon é chomh maith agus is féidir más fiú an chúis, ach arís tagann an chúis ón gcroí agus “níl a fhios agam, ní fheicim an racht láidir sin i ndaoine in ainneoin an méid atá ráite sna suirbhéanna, ní fheicim daoine ag rá gur rud luachmhar atá á chailleadh againn agus sula gcaille muid é, caithfidh muid ár muinchillí a chrapadh suas agus aghaidh a thabhairt ar an bhfadhb.

Tá a chur síos ar an nóiméad a scor sé leis an bhfoireann lom agus giorraisc agus lán le cumha.

Bhaist Truman Capote ‘taidhleoir na mothúchán’ tráth ar Mharlon Brando agus é fé lán seoil ar an ardán.

Ba bhean righin í Lindy a bhí in ann smacht a choimeád ar a mothúcháin nuair a labhair sí le hiriseoirí faoi thógáil a hiníne.

Mhothaigh mé iontach compordach i measc na ndaoine seo ar cúis éigin agus, go malltriallach, de réir mar a fuair mé amach faoina mbeatha, d'aithin mé go raibh mothúcháin acu sin a bhí an-chosúil leis na mothúcháin a bhíonn agam féin, go raibh mé ar cineál "am-líne mothúchán" agus sin an rud ba mhó a raibh mé ag iarraidh cur in iúl," ar sí.

"Scaití, nuair a bhím ag canadh, bím ag smaoineamh ar an tionlacan, ach an t-am seo dúirt mé liom féin, - amharc, tá amhrán anseo ina bhfuil mé ag seachadadh mothúcháin agus céille - agus sin an fáth nach raibh baint na páirt agam leis an dtionlacan go dtí go raibh an guth taifeadta," ar sí.

Is maith liom a bheith díreach mar atá mé agus mé i dteagmháil le gnáthmhothúcháin, na fíormhothúcháin atá ionam féin.

Bhí tocht ar dhaoine go leor tar éis dóibh a aitheasc a chloisteáil.

Bean í Julie a chuireann a croí agus machnamh ina saothar, ní a tharraingíonn tuilleadh airde dá réir.